نطنزشهرکوچکی است که همچون غنچه ای در آخرین نقطه‌ی شرقی کوه کرکس در میان سبزه و گیاهان خرم سر بر آورده است.  

مورخان و جغرافی‌دانان اسلامی ازاین شهرسخنی به میان نیاورده اند. اولین بار یاقوت حموی (م.۶۲۶ ه. ق) فرسنگ با اصفهان فاصله دارد. آمبروزکونتارینی اهل ونیزایتالیا در سال (۱۴۷۴ .م) ازنطوس عبور کرده است. توماس هربرت ازنطن نام برده است. ازجهانگردان اروپا یی خانم دیولافوا از نطینس سخن به میان آورده است. برخی آن را مرکب از ۲ کلمه ()نه یا نی به معنای شهر و تنج به معنای در هم پیچیده و فشرده شده وتنگ و یا به معنی (تنگه ای باریک) یا غنچه دانسته اند که بر روی هم رفته به معنی شهر مردم زحمتکش یا شهر کتاب و تمدن و یا شهر غنچه بوده است.

منطقه کاشان را به دو بخش گرمسیر و سرد سیر تقسیم کرده اند. نطنز برای مردم شهرهای گرم و سوزان حاشیه ی کویر حکم ییلاق را داشته است. نطنز در دوره ی اسلامی مهد پرورش مردان بزرگ ومشاهیرعلم و ادب بوده است. از جمله آنها میتوانیم به بدیع الزمان و ادیب نطنزی ومشایخ تصوف دیگر و سید حسین الحسینی مشهور به سید واقف اشاره کرد.

در این مطلب درباره ی آثار تاریخی مناطق افوشته. وشوشاد. رهن. مزیدآباد. سرشک. ریسه وکندزنام برد.

افوشته:کلمه ی افوشته مرکب از دو کلمه ی اف و اوشته که نخستین کلمه به معنی آفتاب و دومی به معنی مکان یا جایی بلند است؛ و به طور کلی معنی مکانی بلند را می دهدکه در معرض تابش آفتاب قرار دارد. دوری افوشته از قبضه ی پیشین در حدود ۱٫۵ کیلومتراست که پس از شهرستان شدن نطنزافوشته نیز جزومحدوده ی شهر به شمار می آمد.

موقعیت جغرافیایی افوشته:

طامه. وشوشاد. افوشته. مزید آباد. سرشک. ریسه. ویشته. کندز. جاریان. خفر. جزن در امتداد دره ای قرارگرفته اند که از دامنه ی کوه کرکس شروع و به جلگه گوشه در بادرود پایان می گیرد. از دهکده ی طامه که دارای آب و هوای تقریبا «سرد سیری یعنی آب وهوای بری وکوهستانی وبازمستانهای سخت وپربرف وطولانی است. هر جه به طرف پایین یا به عبارت دیگر به سمت شمال شرقی ادامه میدهیم باآب و هوای معتدل برخورد میکنیم. وشوشاد سرشک افوشته مزید آباد در منطقه ی اخیر قرار گرفته اند وپس از دهات دیگراین مسیراز آب وهوای گرمتری برخورداراست.»

محله های افوشته:

۱/ باغباد تو/محله ی بالا ۳/محله ی سادات یا میر سید فر/محله ی دیزاب ۵/محله ی پایین

پیشینه ی تاریخی افوشته:

افوشته از زمان های بسیار دور مرکز حکومت اعیان نشینان بوده است ازاین رو ساختمانهای بزرگ وعالی در آن بنا کرده اند که تعداد زییادی از آن ها ازآسیب دور مانده اند.

افوشته در دوران صفویه از آبادانی وشکوفایی قابل توجهی برخوردار بوده ودرپناه امنیت وابادانی توانست بزرگ مردانی دانشمند چون میرزا ابو تراب افوشته ای ازصوفیان زمان شاه طهماسب ومحمدبن هدایت والله ومیر سید حسن زینتی شاعر عصر صفویه را در خود پرورش داده است.

آثار تاریخی افوشته:

۱/گنبد سید واقف:

کسانی که به نطنز وارد می شوند از جمله آثاری که توجه آنها را به خود جلب می کند گنبدی است فیروزه فام بر فراز تپه های مشرف بر دشتهای سبزو خرم نطنزکه اطراف آن باغستانها چون نگین انگشتری احاطه اش کرده اند. این تپه را حصاری خشتی وقدیمی وضخیم محصور کرده است که در صنوات اخیر از حصار وآثارقلعه تخریب وبه جای آن مدرسه ساخته شده است این بنا آرامگاه سید حسن حسینی معروف به سید واقف است که دارای برج بلند هشت ضلعی ومرتفع بادو گنبد دوپوش وفیروزه فام وزیباست که رهگذران وبینندگان رابه بالای تپه میکشاند. کتیبه ی ساقه ی گنبد به خط کوفی بنایی وجمله هایی از قبیل (لا اله الا الله محمدرسول الله علیا «ولی والله» برروی آن به چشم می خورد. لعاب کاشی های گنبد رنگ باخته شده است. موقعیت مکانی بقعه چنان است که اگر از بالای بام به پایین بام یاپایین دیوار به شمال شرقی نگاه کنید آبادی افوشته وباغستانها ی آن در گودالی به نظر می رسد ودر دور دست کوهستانهایی که در سراشیبی رو به کویر قرار دارند ابهت وعظمت خاصی به این محل می بخشدوتا حدی مناظر مختلف این ناحیه را قابل رویت ساخته است. گنبد به صورت برجی هشت ضلعی آجری وفاقد هر گونه تزئینات است. طول هر یک از عضلاع آن حدود 75/۳ متر وهر یک ازضلعها دارای نغول وطاقنماهایی جناقی وتزئینی می باشد که عرض هر یک ازنغول وطاق نماها به ترتیب ۹۴/تو و ۵۲/تو متراست)

گنبد که رو به شرق داردودارای ایوانی به ابعاد 50/تو *3 متر وباطاقهای رومی نسبتا «مرتفع که بلندی آن تا هره درحدود 7 متر است وورودی گنبد که در انتهای ایوان قرار دارد درحدود 60 سانتیمتر از کف ایوان بلند تر است ودارای طاقی است هلالی شکل با عرض دهنه ی 33/1 متر. محیط ساقه ی گنبد در حدود 5/21 متر ودرحدود 5/تو متر ارتفاع دارد. ارتفاع گنبد وساقه روی هم رفته حدود 7 متر است.»

از متعلقات داخل آرامگاه می توان به شرح زیر یاد کرد :

1/لوحه ی هلالی در ورودی

تو/در ورودی منبت کاری شده

 3/ صندوق چوبی منبت کاری شده

فر/ضریح داخل حرم

5/اشعار حک شده بر روی کاشی های منصوبه بالای سر در ورودری

6/دخمه ی زیر گنبد

7/ مسجد کوچک جنب آرامگاه

ورودی آرامگاه :

آرامگاه سید واقف دارای در چوبی دولنگه است هرلنگه آن به عرض 60 در ارتفاع 226 سانتیمتر است ومتن آن را نقشهای منبت بسیار زیبا پوشانیده است.

صندوق منبت کاری داخل آرامگاه :

داخل آرامگاه سید واقف ضریحی ساخته شده ازچوب ضخیم گردوکه پیرامون آن پارچه ای سبز رنگ پوشانیده شده است صندوق دیگری وجود دارد که علاوه بر منبت کاری بسیار زیبا در ستونهای چهار طرف آن آیات ونقوش قرآنی برجسته قرار دارد وتزئین شده. این ضریح مکعب مستطیل شکل وبه ابعاد 89/0*61/ت وبلندی آن 01/1 متر است وبسیار محکم میباشد.

مسجد جامع افوشته:                                                              

این مسجد با خشت وآجروگچ بنا شده است وفاقد هرگونه تزئیناتی چون کاشی کاری وگچ بری است. در اوایل قرن نهم هجری قمری بنا شده طول مسجد از شمال غربی به جنوب شرقی کشیده شده ومساحت آن درحدود 410 متر مربع است که 310 متر آن زیر بنا وبقیه ی آن حیاط را تشکیل میدهد. مسجد دارای دو در ورودی یکی در سمت قبله ودیگری به سمت حسینیه است ورودی روبه قبله دارای جلوخانی است باطاق رومی بلند بادهنه ای به عرض 53 متر وارتفاع 39 سانتیمتراست. درورودی درمتن طاقنمای هلالی شکل نصب شده است. که ارتفاع طاق هلالی 06/تو وعرض آن 62/1 متر است. ورودی به یک هشتی اتصال دارد که اطرف آن چهار طاقنمای هلالی تعبیه شده. دروسط حیاط مسجد درخت طایی کهنسالی وجود دارد که عمری شاید برابر باعمر مسجد دارد.

سالن یا جایگاه هیئت ابوالفضل:

طول این ساختمان ازشمال شرقی به جنوب شرقی کشیده شده است. در این قسمت چهار نور گیر ویک درگاه ورودی به سمت جنوب غربی قراردارد. بخش شمال شرقی بنا به صورت دو طبقه است. این سالن دارای دودر ورودی است با طاق رومی نسبتا «مرتفع که دریک سوی درورودی دو طاق رومی هلالی ودر سوی دیگر آنها چهار نور گیر وجود دارد که آنجا را به جایگاه حضرت ابوالفضل نام گذاری کرده بودند.»

خانقاه سید واقف:

خانه ای را که سید واقف به سال 849 ه. ق برای سکونت خویش ساخته بود به سال 857 وقف نمود. جلو خان که به سر در خانقاه معروف است عرض دهنه 70/فر متربادو سکو به عرض 68 وبلندی 7 سانتیمتر درطرفین راهروی ورودی آن است سه جبه ی داخلی آن از کاشی های معرق با نقوش گوناگون پوشیده شده است. در سه طرف ایوان کتیبه ای کمربندی به عرض 70 سانتیمتر در زمینه ی لاجوردی به خط ثلث سفید به چشم می خورد که درآن نام شاهرخ گورکانی نام بانی بنا درج شده است. سقف این جلو خان بسیار بلند واز نوع طاق ضربی آجری وبا تزئینات مقرنس کچی بوده است. ورودی خانقاه دارای در چوبی دو لنگه است که هر لنگه ان به عرض 07/1 وارتفاع 30/تو متر است که در دهنه یطاق رومی هلال شکسته ای نصب شده است. هر دو لنگه هیچ گونه تزئیناتی نمی باشند.

شربت خانه :

درگوشه ی شمالی خانه ای در پشت حمام افوشته ساختمانی با فضای مرکز چهار گوش با دو گوشواره هشت بر ودو گوشواره شش بردر چهار گوش آن باقی مانده واین ساختمان دو طبقه که جزء دیواری کاشی کاری وحوضی کوچک باقی نمانده است وتا دوره ی قاجار پا برجا بوده است. از آنچهار گوشواره تنها یک گوشواره سالم مانده وباستان شناسان آن را دارای ارزش هنری بسیار زیاد می دانند.

گنبد میر سید:

درشمال شرقی افوشته بر فراز رشته کوهی کم ارتفاع حد فاصل محله ی میر سید ومحله ی دیزاب آرامگاه بزرگی با طراحی جالب وزیبا مشهور به گنبد میر سید قراردارد. بنا رو به جنوب شرقی دارد هشت ضلعی وطول هر یک از اضلاع خارجی آن 90/فر ومحیط آن بالغ بر 35/40 متر است این گنبد دارای ایوانی است با طاق رومی مرتفع به عرض 85/3 وارتفاع 60/7 مترکه ورودی گنبد با در چوبی یک لنگه قطوری به ارتفاع 70/1 متر وعرض 93 سانتیمتر فاقذ هر گونه تزئینات می باشد. این ساختمان که دو طبقه دارای هشت صفه در هر طبقه بوده که صفه های به وسیله ی ستون هایی به هم مرتبط هستند. صفه ها که به صورت طاق رومی ودارای لچکی در طرفین است هر یک به مساحت 84/3 متر مربع میباشد. گنبد فیروزه فام که دارای کتیبه ایی به عرض 30/تو متر حاوی دوازده سوسن شامل نام دوازده امام (ع) که به خط کوفی درشت که متن کاشی های معرق طرح ریزی شده است. آنچنانکه از فواصل بسیار دور نیز قابل رویت است. طبق گفته ی اهالی محل این گنبد توسط شرف الدین حسین پسر سید واقف ساخته شده که آن را نیمه کاره رها کرده وبه سفر حج رفته که در همانجا فوت می کند ودر نجف به خاک سپرده شد و به همین دلیل دیگر کسی نتوانسته آن را ادامه دهد.

قلعه ی باغباد:

در بسیاری از نقاط آثاری از قلعه های قدیمی به چشم می خورد که نه تنها با شرایط خاص جغرافیای امکان مورد نظر پیوند داشته بلکه نمایانگر اوضاع واحوال سیاسی ونظامی زمان نیز بوده است این قلعه به پیرامون تپه ای گه آرامگاه سید واقف ذر آن قرار دارد ایجاد سده ودارای حصاری قدیمی وخشتی که دارای حصاری قدیمی وخشتی که درادوارمختلف مورد تعمیر ومرمت قرار گرفته است. در زمان سید واقف در این محل قلعه ای وجود نداشته وگمان می رود که پس ازدرگذشت سیدواقف وضعف خاندان گورکا نی که منجر به پیدایش حکومت های ملوک طوایفی در قسمت های مختلف ایران تاخت و تازآنها به قلمرو یکدیگر شد؛ و در آن زمان به علت هجوم اقوام مهاجم و غارت آنها این قلعه را برای مصون ماندن از خطرساخته اند که بتوانند از هجوم اقوام مهاجر جلوگیری کند.

وشوشاد:

کوی وشوشاد نیزجزو محدوده ی مرکز شهر است و از شمال به افوشته در رهن و از جنوب و مغرب به سرابان و دامنه ی کوه گنبد باز و از مشرق به مزید آباد و سرشک محدود می شود.

آثار قدیمی وشوشاد:

از مسجد جامع. مسجد علیا. آرامگاه سید محمد. سرو باغ میر. آرامگاه درویشابراهیم. قبرستان عمومی و... که در اینجا به چند مورد آن اشاره و توضیح میدهم.

مسجد جامع:

مسجد جامع که گاهی به عنوان مسجد سفلا (پایین) نیز نام برده می شود. نمای خارجی بنای کنونی از سر در ورودی شامل در ورودی و پنجره بالای آن و دو در کوچکتر هر یک در دو طبقه در طرفین سر در ورودی که به منزله ی پنجره های نورگیر مسجد به شمار می آید و پلکانی با شش پله به طبقه دوم راه می یابد. با توجه به شیب زمین محوطه جلوی مسجد به صورت تختگاهی در آمده که از سطح کوچه حدود 50 الی 100 متر ارتفاع دارد. فضای داخل مسجد که به ابعاد 10 ×14 متر است دارای پوشش گچی و پوشش موزاییک کف است که با قالی فرش شده و دیوارها دارای سنگ مرمر سفید به ارتفاع 80 س. م و در بالای آن از مرمر سیاه به عرض 10 س. م نصب شده است.

مسجد علیا یا آرامگاه سید محمد:

در محله ی بالای وشوشاد در کنار کوچه ی باریکی مسجدی کوچک شامل دو اتاق در مجاورت یکدیگر قرار دارد که به آرامگاه امامزاده سید محمدابن موسی بن امام محمد تقی مشهور است. ابعاد تقریبی این بنا 5 × 5/13 متر رو به شرق دارد. نمای خروجی آن را دو ورودی و سه پنجره و دیوارهای دارای پوشش خاک زرد و نوار گچی و گنبدی کوچک بدون ساقه بالای در ورودی آیه ای از سوره نور نوشته شده است و دارای اتاقهای زیادی می باشد.

کوی مزید آباد:

کوی مزید آباد که اکنون در محدوده مرکز شهر قرار گرفته از شمال و غرب به افوشته و از جنوب به سرشک و از مشرق به ریسه محدود می شود.

امامزاده یحیی و طاهر:

    در جنوب شرقی مزید آباد مشرف به رودخانه ای خشک گنبدی با اندود گچی و ساقه بلند به چشم می خورد که به آرامگاه امامزادگان یحیی و طاهر از فرزندان امام موسی کاظم شهرت دارند.

رواق و صحن امام زاده در زمینی به ابعاد تقریبا « 19×57 مترقرار گرفته و در شمال غربی آرامگاه قبرستانی به مساحت 3000 متر قرار دارد. بنای آرامگاه رو به شمال شرقی می باشد. صحن عبارت است از ایوانی مرتفع با طاق رومی به بلندی 30/7 متر و طول 05/فر متر که جلوی آن را با دیوار چوبی مشبکی به بلندی 10/تو متر که ورودی در وسط آن تعبیه شده بود مسدود کرده بودند. طاق بقعه مدور است که بر پایه مقرنس گچی با نقوش گل بوته اسلیمی گل و بوته برجسته سفید بر متن قرمز استوار شده است. در بخش جنوبی بقعه مشرف بر رودخانه ایوان دیگری مشهور به ایوان پنجره فولاد قرار دارد که مردم در آن زمان به آن دخیل می بستند و اعتقاد به شفا دهندگی آن داشتند و این پنجره از کاشی بوده است.»

کوی رهن : کوی رهن در محدوده ی مرکز شهر قرار دارد. از شمال و مغرب به بلوار نطنز و از جنوب به وشوشاد و از شرق به افوشته محدود می شود.

مسجد رهن:

مسجدی که فاصله ی کمی با چنار معروف رهن دارد مربوط به دوران صفویه (زمان شاه سلطان حسین) می باشد. مسجد فاقد حیاط است و رو به سمت شمال غرب دارد نمای بیرون آن دارای سه طاق رومی می باشد. حاشیه ی هلالی اطراف در ورودی را پوشش کاشی حاوی ترنج های واجد نامهای دوازده امام (ع) و لچکی های بالای هلالی سر در را پوشش کاشی معرق با نقش اسلیمی که ترنج های دو سوی آن حاوی جملات یامنورالقلوب یا امین القلوب قرار گرفته است.

گورستان چهل دختران:

در شمال غربی رهن تپه نسبتا «مرتفعی قرار دارد که اطراف آن را باغها و زمینهای زراعی پوشانده است. بر فراز تپه چهار دیواری قرار دارد که به چهل دختران مشهور است که از سنگ رودخانه ساخته شده است که سالیان درازیست سقف آن فرو ریخته و در اطراف چهار دیواری و در شیب قبور بسیاری قرار دارد که اکثر آنها فاقد سنگ نوشته است و قدیمیترین آن به زمان 1250 برمی گردد. معمرین رهن می گویند چهل دختر از امامان که مورد تعقیب دشمن بوده اند در این محل از نظرها ناپدید شده اند.»

کوی گنبد باز:

در شمال شهر نطنز کوههایی قرار دارد که در پایین این کوه محله ای است که به محله ی شد. در شمال شرقی کوه کرکس در بالاترین نقطه ی این کوه گنبدی قرار دارد که قدمت آن را به زمان حکومت شاه عباس نسبت داده اند و داخل این گنبد فاقد هر گونه تزیینی می باشد.

طبق گفته های اهالی این منطقه که سینه به سینه نقل شده است دو روایت مختلف گفته شده است. اولین روایت این است که میگویند خشت های این گنبد را بر روی بز گذاشته اند و به بالای کوه برده اند؛ و روایت دوم این است که می گویند روزی شاه عباس برای شکار به بالای کوه میرود در راه لب چشمه ای می نشیند تا کمی آب بنوشد. در این هنگام باز شاه عباس که پرنده ای بزرگ و دست آموز بوده مانع از آب خوردن شاه می شده و با بالهایش به دستهای شاه عباس می زده و آبی را که شاه می خواسته بخورد میریخته و این پرنده ی با هوش چند بار این کار را تکرار می کند تا بالاخره شاه عصبانی می شود و آن باز بیچاره را می کشد. در همان موقع یکی از خدمتکارانش خبر می آورد که در بالای کوه ماری در حال آب خوردن زهر خودش را درون آب می ریخته و در آن موقع شاه عباس از کرده ی خود پشیمان می شود وبه خاطر مظلوم کشته شدن آن پرنده دستور به ساخت بنای یاد بودی در بالای همان کوه میدهد که آن را گنبد باز نام گذاری می کنند و چنان است که در بدو ورود به شهر نطنز چشم هر بیننده ای را خیره میکند.

قلعه ی پر رمز و راز:

در قسمت جنوبی کوه کرکس در نوک کوه کله قندی